آمار
| تعداد نشریات | 14 |
| تعداد شمارهها | 181 |
| تعداد مقالات | 1,762 |
| تعداد مشاهده مقاله | 3,030,853 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 2,462,524 |
مروری بر شاخصهای ارزیابی کیفیت خاکهای جنگلی | ||
| پژوهش و توسعه جنگل | ||
| مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 04 دی 1404 | ||
| نوع مقاله: علمی - مروری | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.30466/jfrd.2025.56309.1762 | ||
| نویسندگان | ||
| یحیی کوچ* 1؛ محمود توکلی1؛ ناهید جعفریان2 | ||
| 1دانشگاه تربیت مدرس | ||
| 2مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان ایلام | ||
| چکیده | ||
| سابقه و هدف: جنگلها بهعنوان ریههای کره زمین، نقشی اساسی در تنظیم چرخههای بیوژئوشیمیایی و حفظ تنوع زیستی ایفا میکنند. سلامت این بوم سازگانها بهطور مستقیم به کیفیت خاک وابسته است، اما در دهههای اخیر، عوامل متعددی مانند تغییر کاربری اراضی، آلودگیهای صنعتی، تغییرات اقلیمی و بهرهبرداری ناپایدار، کیفیت خاکهای جنگلی را بهطور فزایندهای تحت تأثیر قرار دادهاند. این تخریب نهتنها بر رشد پوشش گیاهی تأثیر منفی گذاشته، بلکه کارکردهای حیاتی خاک مانند ذخیره کربن، چرخه مواد مغذی و تنظیم آبهای زیرزمینی را نیز تهدید میکند. خاک به عنوان یکی از اجزای اساسی بوم سازگان نقش حیاتی در پشتیبانی از عملکردهای مختلف رویشگاههای جنگلی ایفا میکند. مفهوم «کیفیت خاک» برای ارزیابی توانایی خاک در انجام این عملکردهای ضروری و پایداری بوم سازگانها مطرح شده است. کیفیت خاک یک ویژگی پویا و پیچیده است که بهطور پیوسته تحت تأثیر اختلالات طبیعی و انسانی قرار دارد. بنابراین، ارزیابی کیفیت خاک میتواند اطلاعات ارزشمندی در خصوص اثرات این اختلالات و روشهای مدیریتی بر سلامت بوم سازگان ارائه دهد. با این وجود تاکنون مجموعه مشخصی از شاخصها برای ارزیابی جامع کیفیت خاک ارائه و تفسیر نشده است. از اینرو، توسعه شاخصهای دقیق و کاربردی برای ارزیابی کیفیت خاکهای جنگلی به یکی از اولویتهای پژوهشی در علوم خاک و اکولوژی تبدیل شده است. با توجه به خلأ واضح در توسعه شاخصهای یکپارچه و کاربردی برای پایش سلامت خاکهای جنگلی، این پژوهش با هدف اصلی تدوین مجموعهای نوین از شاخصهای کیفیت خاک انجام شده است. به همین منظور، مطالعه حاضر از طریق مرور نظاممند پژوهشهای پیشین، به تحلیل و تلفیق پارامترهای کلیدی فیزیکی، شیمیایی و زیستی میپردازد تا چارچوب علمی مستحکمی برای استخراج و پیشنهاد شاخصهای جامع و مؤثر فراهم نماید. مواد و روش: این پژوهش به شاخصهای ارزیابی کیفیت خاکهای جنگلی را مطالعه می کند. در راستای دستیابی به اهداف پژوهش، مطالعه حاضر به شیوه مرور سیستماتیک و با بررسی تحقیقات پیشین در حوزه شاخصهای ارزیابی کیفیت خاکهای جنگلی انجام شد. جستجوی منابع در پایگاههای داده علمی معتبر از جمله Google Scholar، ScienceDirect، Scopus و وبسایت ResearchGate با استفاده از کلیدواژههای "شاخصهای کیفیت خاک"، "خاک جنگلی"، "اکوسیستم جنگلی"، Forest soil quality""، "Soil quality indicators"، "Forest ecosystem"، Soil fertility"" و"Soil biological indicators" صورت پذیرفت. این جستجو در بازه زمانی سالهای 1390 تا 1404 برای منابع فارسی و سالهای 2000 تا 2025 برای منابع خارجی به منظور پوشش جامع تحولات اخیر این حوزه انجام شد. در مجموع، 156 مقاله علمی مرتبط بازیابی شد که پس از بررسی عنوان و چکیده و حذف موارد تکراری یا نامرتبط، در نهایت 115 مقاله به صورت کامل مورد بررسی و تحلیل قرار گرفتند. این مطالعه به سیر تکاملی و توسعه مفهوم کیفیت خاک از گذشته تا به امروز توجه ویژهای کرده و تلاش میکند تا نشان دهد که چگونه تغییرات در کیفیت خاک میتواند تأثیرات عمیقی بر سلامت انسان و سایر موجودات زنده داشته باشد. در ادامه جدیدترین و مهمترین شاخصهای فیزیکی، شیمیایی و زیستی خاک برای ارزیابی کیفیت خاک، به ویژه در مورد خاکهای جنگلی معرفی شدهاند. این پژوهش بر اهمیت بررسی شاخصهای کلیدی مانند ماده آلی و لایهبندی آن تأکید دارد و همچنین به شاخصهای زیستی خاک شامل کرمهای خاکی، کنهها، پادمانها، نماتدها، پروتوزوئرها، باکتریها، و قارچها میپردازد. فعالیتهای میکروبی و آنزیمی خاک (اورهآز، فسفاتاز، اینورتاز و آریل سولفاتاز) نیز به عنوان شاخصهای مهم ارزیابی کیفیت خاک مورد بررسی قرار میگیرند و ارتباط آنها با عملکردهای خاک به تفصیل شرح داده میشود. همچنین شاخصهای زیستی نوین و بالقوه خاک مانند فراوانی و تنوع ارگانیسمهای منفرد خاک، بیوماس میکروبی و قارچی و نسبت قارچ به باکتری، شاخصهای بر مبنای جوامع قارچی یا نماتدی، ترکیب جامعه زیستی خاک، ترکیب جامعه با PLFA، روشهای ژنتیکی (مانند DGGE، T-RFLP، ARISA و...)، توالییابی، پروفایل فیزیولوژیکی جامعه، تنفس خاک، نیتریفیکاسیون، دنیتریفیکاسیون، نیتروژن قابل مینرالیزه، ضریب متابولیکی، سنتز DNA و پروتئین، فعالیتهای آنزیمی، ژنها و نسخهبرداریها (transcripts)، متابولومیکس و پروتئومیکس و ردیابی ایزوتوپی پایدار مورد بحث قرار گرفت. این پژوهش با رویکردی سیستماتیک به مرور و تحلیل مطالعات پیشین پرداخته و در پی تدوین یک مجموعه یکپارچه و تلفیقی از شاخصهای کیفیت خاک است که میتواند برای ارزیابی کیفیت خاکهای جنگلی مورد استفاده قرار گیرد. نتایج: نتایج این تحقیق نشان میدهد که سلامت و کیفیت خاک بهعنوان یک مؤلفه کلیدی در حفظ سلامت انسان و پایداری بوم سازگانهای جنگلی اهمیت بسیار بالایی دارد. مرور تحقیقات گذشته نشان داد که مفهوم کیفیت خاک بهطور مداوم در حال تحول است و نیاز به معیارهای دقیقتر برای ارزیابی آن در ارتباط با پایداری بوم سازگانهای جنگلی و سلامت انسان بیش از پیش احساس میشود. نتایج این پژوهش نشان داد که شاخصهای زیستی خاک بهویژه فعالیت آنزیمهای اورهآز و دهیدروژناز، تنفس میکروبی خاک و کربن آلی ناپایدار در مقایسه با شاخصهای فیزیکی و شیمیایی، حساسیت و دقت بیشتری در پایش کیفیت خاکهای جنگلی دارند و اندازهگیری تغییرات آنها در اثر تغییرات مدیریتی و یا اختلالات طبیعی و انسانی میتوانند اطلاعات جامعی از چگونگی تغییرات عملکردهای خاک ارائه دهند. بر اساس مرور نظاممند مطالعات، یک چارچوب تلفیقی مبتنی بر نسبت قارچ به باکتری، ضریب متابولیکی و شاخصهای استوکیومتری اکولوژیک به عنوان مجموعهای نوین برای ارزیابی کیفیت خاک پیشنهاد میشود. این چارچوب قابلیت کاربرد در سطوح مختلف مدیریتی را دارا بوده و میتواند تغییرات ناشی از فعالیتهای انسانی و اختلالات طبیعی را با دقت بالایی آشکار سازد. نتیجهگیری: این مقاله به توسعه مفهوم کیفیت خاک و نقش کلیدی آن در مدیریت پایدار جنگلها میپردازد. به عنوان حاصل این مرور نظاممند، میتوان تأکید کرد که رویکرد آینده در ارزیابی کیفیت خاکهای جنگلی، باید بر گذر از شاخصهای سنتی فیزیکی و شیمیایی به سمت یک چارچوب تلفیقی با محوریت شاخصهای زیستی حساس متمرکز شود. این چارچوب که از سنتز مطالعات پیشین استخراج شده است، شاخصهایی چون نسبت قارچ به باکتری، ضریب متابولیکی، فعالیت آنزیمهای کلیدی و شاخصهای استوکیومتری را به عنوان هسته اصلی پایش کیفیت خاک معرفی میکند. به کارگیری این چارچوب توسط مدیران جنگل، نه تنها امکان تشخیص زودهنگام تخریب و ارزیابی اثربخشی روشهای مدیریتی حفاظتی را فراهم میسازد، بلکه پایش پویا و کاربردی سلامت بومسازگان جنگلی را میسر میکند. اولویت پژوهشی آینده، بومیسازی و اعتبارسنجی این شاخصهای تلفیقی در بومسازگانهای جنگلی ایران (همچون جنگلهای هیرکانی و زاگرس) خواهد بود. | ||
| کلیدواژهها | ||
| زیست خاک؛ سلامت خاک؛ شیوهها و شاخصهای ارزیابی؛ ماده آلی | ||
| مراجع | ||
|
| ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 3 |
||